Ο εορτασμός της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 2021 που διοργανώνεται από το ICOM στις 18 Μαΐου, έχει θέμα «Το μέλλον των Μουσείων. Αναστοχασμός και Επανεκκίνηση».

Το Επιγραφικό Μουσείο συμμετέχει στον εορτασμό με την ψηφιακή παρουσίαση «Θεραπεύων φιλοτίμως» αποτίοντας φόρο τιμής στο Εθνικό Σύστημα Υγείας και τους γιατρούς και τους νοσηλευτές όλου του κόσμου, οι οποίοι πρωτοστατούν στον αγώνα κατά της πανδημίας με στόχο την επαναφορά της ζωής μας στην κανονικότητα.

Μέσα από τις μαρτυρίες των επιγραφών παρουσιάζεται το έργο των γιατρών στην αρχαιότητα κατά τη διάρκεια δυσχερών συνθηκών (πολέμων, επιδημιών, φυσικών καταστροφών), καθώς και οι τιμές που τους απονέμονταν για τις υπηρεσίες τους.

Παράλληλα γίνεται αναφορά στη σχέση της ίασης με τη λατρεία του θεού Ασκληπιού, τα Ασκληπιεία, τα αναθήματα και τους μύθους του.

Από τις επιγραφικές μαρτυρίες γνωρίζουμε ότι οι αρχαίες ελληνικές πόλεις-κράτη προσλάμβαναν δημόσιους ιατρούς για τη φροντίδα και τη θεραπεία των πολιτών και των στρατιωτών σε περιόδους πολέμου, πειρατικών επιδρομών, επιδημιών και φυσικών καταστροφών, γεγονός που υποδηλώνει και τη μέριμνα για τη δημόσια υγεία κατά την αρχαιότητα. Σε πολλές μάλιστα περιπτώσεις η πρόσληψη ιατρών αποτελούσε σημαντικό μέρος της πολεμικής προετοιμασίας. Οι δημόσιοι ιατροί, που συχνά κατάγονταν από άλλες πόλεις, προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες και πολλές φορές σε δύσκολες περιστάσεις χωρίς πληρωμή. Για το λόγο αυτό αντιμετωπίζονταν ως ευεργέτες και τους απονέμονταν τιμές.

Οι δημόσιοι ιατροί προσλαμβάνονταν με συμβόλαιο για περιορισμένο ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα. Ένας από τους πρώτους γνωστούς δημόσιους ιατρούς, που μετακινούνταν από πόλη σε πόλη ασκώντας την τέχνη τους, ήταν ο Δημοκήδης ο Κροτωνιάτης. Αυτός εργάσθηκε σύμφωνα με τον Ηρόδοτο (Γ 129-137) στην Αίγινα και ακολούθως στην Αθήνα. Από τον Πλάτωνα (Γοργίας 456b-c, 514d) και τον Ξενοφώντα (Aπομν. Δ.2.5) γνωρίζουμε ότι στην Αθήνα η επιλογή τους γινόταν συνήθως από την Εκκλησία του Δήμου, στην οποία κάθε υποψήφιος παρουσίαζε τις ικανότητές του, τους διδασκάλους του στην ιατρική και τους ασθενείς, που είχε θεραπεύσει. Σε άλλες περιπτώσεις η πόλη προσκαλούσε έναν ιατρό έμπειρο και φημισμένο για τις θεραπευτικές του ικανότητες σε άλλη περιοχή, ή όριζε ως δημόσιο ιατρό κάποιον, που είχε ήδη ασκήσει την ιατρική στην πόλη.

Ένας από τους μετακινούμενους ιατρούς πού άσκησε την ιατρική τέχνη στην Αθήνα ήταν ο Αριστοκράτης γιος του Πνυταγόρα από την Κύπρο. Στη στήλη EM 2029 που στήθηκε πάνω στον τάφο του στην Αθήνα, ο νεκρός Aριστοκράτης επαινείται ως ο καλύτερος ιατρός για τις ασθένειες των ανθρώπων.

Ο Αριστοκράτης, γιος του Πνυταγόρα μπορεί να ταυτισθεί με τον ομώνυμο ιατρό, που αναφέρει πολλούς αιώνες αργότερα ο μεγάλος ρωμαίος ιατρός Γαληνός στην πραγματεία του “Περί συνθέσεως φαρμάκων των κατά τόπους.”

Στην στήλη του Επιγραφικού Μουσείου ΕΜ 7279, έχει αναγραφεί ψήφισμα (απόφαση διά ψηφοφορίας) του δήμου των Αθηναίων του έτους 304-3 π.X. για την απονομή τιμών (επαίνου και στεφάνου ελιάς) στον ιατρό Φειδία από τη Ρόδο, επειδή φρόντισε για τη θεραπεία όσων Αθηναίων είχαν ανάγκη (τους δεομένους Αθηναίων θεραπεύων φιλοτίμως) και αποφάσισε να προσφέρει τις υπηρεσίες του αφιλοκερδώς (δημοσιεύειν δωρεάν), πιθανώς κατά τη διάρκεια κάποιου πολέμου ή άλλης δυσχερούς κατάστασης για την πόλη. Η επιγραφή τονίζει τον κοινωνικό χαρακτήρα των υπηρεσιών του Ρόδιου ιατρού προς τους Αθηναίους. Ο Φειδίας ήταν ένας ξένος, ο οποίος αρνήθηκε την πληρωμή του προς όφελος του αθηναϊκού δήμου, συμπεριφέρθηκε δηλαδή όπως ένας Αθηναίος πολίτης.

Αρχαίο κείμενο

Ἐπὶ Φερεκλέους ἄρχοντος ἐπὶ τῆς Οἰνεῖδος ἑβδόμης πρυτανείας, ἧι Ἐπιχαρῖνος Δημοχάρους Γαργήττιος ἐγραμμάτευεν· Γαμηλιῶνος δευτέραι μετ᾽ εἰκάδας, ἐνάτει καὶ εἰκοστεῖ τῆς πρυτανείας· ἐκκλησία· τῶν προέδρων ἐπεψήφιζεν Φυλαξίας Φανίου Ἀναγυράσιος καὶ συμπρόεδροι· ἔδοξεν τῶι δήμωι· Εὐβουλίδης Εὐβούλου Ἐλευσίνιος εἶπεν· ἐπει[δ]ὴ [Φ]ειδίας ὁ ἰατρὸς διατελεῖ πράττων τὰ συμφέροντα τῶι δήμωι τῶι Ἀθηναίων καὶ τοὺς δεομένους Ἀθηναίων θεραπεύων [φ]ιλοτίμως καὶ νῦν ἐπιδέδω[κ][ε]ν ἑαυτὸν δημοσιεύειν δωρε[ὰ]ν ἐνδεικνύμενος τὴν εὔνοιαν ἣν ἔχει πρὸς τὴν πόλιν, ἀγαθῆι τύχει δεδόχθαι τῶι δήμωι ἐπαινέσαι Φειδίαν Ἀπολλ[ω]νίου ῾Ρόδιον εὐνοίας ἕνεκα [κ]αὶ ἐπιμελέας ἣν ἔχων διατελεῖ πρὸς τὸν δῆμον τὸν Ἀθηναίων καὶ στεφανῶσαι αὐτὸν θαλλοῦ στεφάνωι. ἀναγράψαι δὲ τόδε τὸ ψήφισμα τὸν γραμματέ[α] τὸν κατὰ πρυτανείαν ἐν στή[λ]ει λιθίνει καὶ στῆσαι ἐν τῶ[ι] Ἀσκληπιείωι.

Απόδοση στη νέα Ελληνική

Επί Φερεκλέους άρχοντος, όταν πρυτάνευε η Οινηίς φυλή, εβδόμη στη σειρά και γραμματέας της ήταν ο Επιχαρίνος Δημοχάρους από το δήμο του Γαργηττού· την εικοστή δεύτερη ημέρα του Γαμηλιώνος, την εικοστή ενάτη ημέρα της πρυτανείας· συνέλευση της εκκλησίας του δήμου· από τους προέδρους έθετε το ζήτημα σε ψηφοφορία ο Φυλαξίας Φανίου από το δήμο του Αναγυρούντος και οι συμπρόεδροι· απόφαση του δήμου· ο Ευβουλίδης Ευβούλου από το δήμο της Ελευσίνας εισηγήθηκε· επειδή ο ιατρός Φειδίας πάντοτε πράττει σύμφωνα με το συμφέρον του δήμου των Aθηναίων και φροντίζει να θεραπεύει με κάθε επιμέλεια όσους Aθηναίους έχουν ανάγκη και τώρα έχει προσφερθεί να είναι δημόσιος ιατρός δωρεάν αποδεικνύοντας την εύνοια την οποία έχει για την πόλη, με τη βοήθεια της Αγαθής Τύχης να αποφασίσει ο Δήμος να επαινέσει τον Φειδία Απολλωνίου το Ρόδιο για την εύνοια και τη φροντίδα που διαρκώς δείχνει στο δήμο των Αθηναίων και να τον στεφανώσει με στέφανο από ελιά· και να φροντίσει ο κατά πρυτανεία γραμματέας να αναγράψει αυτό εδώ το ψήφισμα σε λίθινη στήλη και να την στήσει στο ιερό του Ασκληπιού.

Η στήλη βρέθηκε στη νότια κλιτύ της Aκρόπολης, ανάμεσα στο θέατρο του Διονύσου και το Hρώδειο, δηλαδή κοντά στο χώρο του ιερού του Ασκληπιού.

Ο μύθος του Ασκληπιού

O Ασκληπιός, καρπός του έρωτα του θεού Απόλλωνα και της θνητής Κορωνίδας, μεγάλωσε, σύμφωνα με τον μύθο, στο Πήλιο, όπου διδάχθηκε από τον Κένταυρο Χείρωνα τα μυστικά της ίασης. Πόλεις της Θεσσαλίας και της Μεσσηνίας, αλλά και η Επίδαυρος αναφέρονται ως θέσεις γέννησής του. Παραλλαγές του μύθου τον θέλουν να σώζεται από τον Απόλλωνα που τον απέσπασε από την κοιλιά της μητέρας του την ώρα που εκείνη βρισκόταν στη νεκρική πυρά, άλλες αναφέρουν ότι γεννήθηκε στην Επίδαυρο και εγκαταλείφθηκε στο όρος Τίτθιο, όπου ανετράφη από μία αίγα σταλμένη από τον Απόλλωνα. Το όνομά του δηλώνει εκείνον που καθιστά ήπιο τον ανθρώπινο πόνο. Λέγεται ότι είχε την ικανότητα να ανασταίνει νεκρούς και γι’ αυτό τον λόγο κεραυνοβολήθηκε από τον Δία, ώστε να μην ανατραπεί η ισορροπία του κόσμου.

Η παραλλαγή αυτή του μύθου, ερμηνεύει ενδεχομένως τη διττή φύση του Ασκληπιού, στον οποίο αρχικά αποδίδονταν τιμές ήρωα, όμως από τους ύστερους κλασικούς χρόνους και ιδιαιτέρως κατά την ελληνιστική και ρωμαϊκή εποχή λατρευόταν ως θεός – ιατρός. Η λατρεία του είχε χθόνιο χαρακτήρα και η θεραπεία των ασθενών επιτυγχανόταν με καθαρμούς, εγκοίμηση και θαυματουργή επέμβαση του θεού κατά τη διάρκεια του ύπνου του ασθενούς, χρήση ήπιων θεραπευτικών μεθόδων, αλλά και με χειρουργικές επεμβάσεις. Το τυπικό της προετοιμασίας των ασθενών ήταν καθορισμένο, ενώ πλήθος επιγραφών και αναθημάτων μαρτυρούν θαύματα του θεού και θεραπείες ασθενών.

Μεγάλα ιερά της αρχαιότητας, τεκμηριώνουν τη διάδοση και τη σημασία της λατρείας του Ασκληπιού. Συχνά βρίσκονταν σε θέσεις που συνδέονταν με τη γέννησή του ή περιοχές με προϋπάρχουσα λατρεία θεοτήτων με ιαματικές ιδιότητες. Το αρχαιότερο Ασκληπιείο λέγεται ότι ήταν αυτό της Τρίκκης της Θεσσαλίας, σημαντικά όμως ιερά του θεού βρίσκονταν στην Επίδαυρο, την Αθήνα, την Πέργαμο και την Κω. Ορισμένα Ασκληπιεία, εκτός από χώρους λατρείας, περιελάμβαναν θεατρικές ή και αθλητικές εγκαταστάσεις, στις οποίες λάμβαναν χώρα αγώνες με πανελλήνια συμμετοχή. Λουτρά (Θέρμες) και κρήνες, καθώς και χώροι διημέρευσης των πιστών, αλλά και άλση γύρω από τα ιερά προσέφεραν γενικότερη ευφορία και ίαση σώματος και πνεύματος.

Το ιερό του Ασκληπιού στην Αθήνα

Το αφιερωμένο στον Ασκληπιό, το θεραπευτή θεό και την κόρη του Υγιεία, ιερό στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης, ιδρύθηκε γύρω στο 420/19 π.Χ. με τη φροντίδα του Αθηναίου πολίτη Τηλέμαχου ο οποίος αφιέρωσε ένα βωμό στον Ασκληπιό, τους γιούς και τις κόρες του. Η λατρεία του θεού πρέπει να έφτασε στην Αθήνα από το μεγάλο ιερό της Επιδαύρου, μέσω ενός μικρότερου Ασκληπιείου που βρισκόταν στη Ζέα του Πειραιά. Τις πληροφορίες αυτές αντλούμε από την ιδρυτική στήλη του ιερού, το επονωμαζόμενο «Αμφίγλυφο του Τηλέμαχου», σύμφωνα με την οποία ο θεός Ασκληπιός «ανήλθε» στην Αθήνα, την εβδομάδα που εορτάζονταν τα μεγάλα μυστήρια, δηλαδή τα Ελευσίνια Μυστήρια.

Το ιερό καταλαμβάνει δύο άνδηρα. Στο ανατολικό είχε οικοδομηθεί το εγκοιμητήριον ή άβατον. Πρόκειται για μια διώροφη δωρική στοά, λαξευμένη εν μέρει στο βράχο, που περιελάμβανε την ιερή κρήνη απ’ όπου ανέβλυζε νερό. Εδώ οι ασθενείς υποβάλλονταν στον καθαρμό του σώματος και της ψυχής και έπεφταν για ύπνο πιστεύοντας ότι ο θεός θα ερχόταν στα όνειρά τους και θα τους θεράπευε ή θα υποδείκνυε τον τρόπο της θεραπείας τους. Στο ίδιο άνδηρο υπήρχε ο ιερός βόθρος (αποθέτης), το πρόπυλο του ιερού και ο ναός, ενώ κατά τα ρωμαϊκά χρόνια οικοδομήθηκε μια στοά. Στο δυτικό άνδηρο βρισκόταν η ιωνική στοά, η αρχαϊκή κρήνη και δύο ναΐσκοι που αποδίδονται, σύμφωνα με τον περιηγητή Παυσανία, στη Θέμιδα και την Ίσιδα – Αφροδίτη.

Πλήθος αναθημάτων των πιστών,
κυρίως «ανατομικά» αναθήματα,
ενεπίγραφες στήλες, βάθρα
και βωμοί αποκαλύφθηκαν
στις ανασκαφικές έρευνες και
εκτίθενται στον αρχαιολογικό χώρο,
το Μουσείο της Ακρόπολης,
το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
και το Επιγραφικό Μουσείο.

Ανατομικά αναθήματα στον Ασκληπιό

Από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας ομοιώματα ανθρώπινων μελών ή οργάνων (ολόγλυφα ή ανάγλυφα) αφιερώνονται στους θεούς (ή στους Αγίους) ως δέηση για την θεραπεία των εικονιζομένων μελών είτε ως ευχαριστήρια για την ίασή τους. Στη σύγχρονη εποχή ανάλογη πρακτική αποτελούν τα χρυσά και αργυρά τάματα, που τοποθετούνται στις εικόνες των χριστιανικών εκκλησιών.

Στο Επιγραφικό Μουσείο φυλάσσεται ένας αριθμός ενεπίγραφων “ανατομικών” λίθινων αναγλύφων αναθημάτων (αφιερωμάτων) στον Aσκληπιό και την Yγεία που παριστάνουν διάφορα μέλη του σώματος, όπως πόδια, χέρια, μαστούς, αυτιά και μάτια. Η εμφάνιση της λέξης εὐχήν ή εὐχόμενος/εὐξάμενος στις επιγραφές δηλώνει ότι το ανάθημα έγινε για την εκπλήρωση κάποιου τάματος. Με την πράξη της ανάθεσης τα ιαθέντα μέλη περιέρχονταν κάτω από την προστασία του θεού, ο οποίος τα προστάτευε και από μελλοντική ασθένεια.

Τα ανάγλυφα αυτιά ήταν ευρέως διαδεδομένα αναθήματα προς τον “ἐπήκοον θεόν” και συμβόλιζαν τα “εὐήκοα ὦτα” του θεού που εισακούει την παράκληση των πιστών για ίαση, κι όχι τα πάσχοντα όργανα του αναθέτη. Πολλά τέτοια αναθήματα έχουν βρεθεί στα ιερά του Aσκληπιού στον Ελλαδικό χώρο, κυρίως στην Eπίδαυρο και στην Aθήνα.

Κείμενα: Ιωάννα Βενιέρη, Ελένη Ζαββού, Σταματούλα Μακρυπόδη, Ειρήνη-Λουκία Χωρέμη.

BIBΛIOΓPAΦIA

• Βλασσοπούλου, Χ., Η Ακρόπολη των Αθηνών. Τα μνημεία του βράχου και των κλιτύων, ΤΑΠΑ, Αθήνα 2016.
• Chaniotis, A., War in the Hellenistic World, Oxford 2005.
• Clairmont, C. W., Gravestone and Epigram. Greek memorials from the Archaic and Classical period. Mainz am Rhein 1970, σελ. 153 αριθ. 78.
• Cohn-Haft, L., The public physicians of ancient Greece, Northampton, Masschusetts 1956.
• Edelstein, L. & Edelstein, E., Asklepius II, Interpretation of the Testimonies, Βαλτιμόρη, 1945, σελ. 80-81 (για την ετυμολογία του ονόματος).
• Hillert, A., Antike Ärztedarstellungen. Frankfurt am Main-Bern-New York-Paris 1990.
• Forsén, Β., Griechische Gliederweihungen. Eine Untersuchung zu ihrer Typologie und ihrer religions- und sozialgeschichtlichen, Bedeutung, Helsinki 1996.
• Κακριδής, Ι. (επιμ.), Ελληνική Μυθολογία. Οι Θεοί, Εκδοτική Αθηνών-Αθήνα, 1986, τομ. 2, σελ. 213-217.
• Massar, Ν., Soigner et servir. Histoire sociale et culturelle de la médecine grecque à l’ époque Hellenistique, Culture et cité 2, Paris 2005.
• Μουσείο Ακρόπολης, στην ηλεκτρονική διεύθυνση https://www.theacropolismuseum.gr/en/founding-stele-sanctuary-asklepios-telemachos-relief
• Παπαευθυμίου, B., Το Ασκληπιείο, στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=6624
• Παπαχατζής, Ν., Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, I. Αττικά, Αθήνα 1992, σελ. 303-305 και II-III. Κορινθιακά-Λακωνικά, Αθήνα 1992, σελ. 200-219.
• Peppas-Delmusu, D. 1963. “Ein Attisches Grabgedicht für einen Arzt Cypern”, AM 78, σελ. 154-55.
• Pollak, K. Die Heilkunde der Antike. Griechenland-Rom Byzanz. Die Medizin in Bibel und Talmud, Wiesbaden 19782 [Ελληνική μετάφραση Α. Μ. Μαυρουδής, Επιμ. Α. Δεληκάρη, Εκδόσεις Παπαδήμα, Αθήνα 2005].
• Riethmüller, J.W., Asklepios. Heiligtümer und Kulte, Heidelberg 2005.
• Samama, É., Les médecins dans le monde Grec. Sources épigraphiques sur la naissance d’ un corps medical. Hautes Études du Monde Gréco-Romain 31, Geneve 2003.
• Σταμπολίδης, Ν. – Τασούλας, Γ. (επιμ.), Ίασις, Υγεία, Νόσος, Θεραπεία από τον Όμηρο στον Γαληνό, Κατάλογος Έκθεσης, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης-ΥΠΠΟΑ, Αθήνα 2014.
• Van Straten, F.T., Gifts for the gods, στον τόμο H.S. Versnel and F. T. Van Straten (επιμ.), Faith, Hope and Worship. Αspects of religious mentality in the ancient world, Leiden, 1981, σελ. 65-151.
• Van Straten, F.T., Votives and Votaries in Greek Sanctuaries, στον τόμο R. Buxton (επιμ.), Oxford Readings in Greek Religion, Oxford University Press 2001, σελ. 191-223.